Вуджис концлагеръяс пыр

Иосиф Степанович Карманов — Югыдъягын Великой Отечественнöй война вылӧ ветлысь бӧръя ловъя ветеран. Сійӧ чужліс 1922 вося ноябр 11 лунӧ Немдін сиктын крестьянинлӧн ыджыд семьяын. 15 арӧсӧн велӧдчис курсъяс вылын да лоис киномеханикӧн. Петкӧдліс шытӧм сьӧда-еджыда кино Немдін вожын: Ульянаса агрошколаын, Донын, Джеджимын, Парчын, Лебежнӧйын, Мысын. Ветлывліс и спецпосёлокъясӧ да вӧрпунктъясӧ — Тимшерӧ, Лопъювадӧ, Базаӧ. 1941 вося ноябр 20 лунӧ 19 арӧсӧн босьтісны армияӧ. Ас сиктсаяскöд веськаліс сынöдса десантлöн’ войскаӧ. Велöдісны Москваса Внуково аэропортын.

1942 вося апрель 17 лунӧ десантникъяслысь разведрота шыбитісны Смоленск обласьтса Знаменскöй районӧ отсыштны Беловлӧн вӧла котырлы, коді вӧлі фашистъяслӧн тылын. Десантникъяслӧн вӧліны сӧмын винтовкаяс. Апрель ӧтиӧд лунӧ воис индӧд: зырны фашистъясӧс партизанъяскӧд ӧтув Кировка грездысь. Видлісны некымынысь, но весьшӧрӧ: быд кыпӧдчылöм бӧрын ковмыліс бӧрыньтчыны, воштісны уна йӧзӧс. Немечьяслӧн вӧліны танкъяс да миномётъяс. Танкъяссӧ сюйӧмаӧсь муӧ, десантникъяс некыдз эз вермыны пасьвартны найӧс. Фашистъяс дасьтысьӧмаӧсь бура: лыйсисны весиг войнас окопъяс югзьӧдӧмӧн.

Сёйны вӧлі нинӧм, тшыгъялісны. Сёян (кызвыннас сукар) шыблавлісны самолётъясӧн урчитӧминӧ. Сэтчӧс вир кисьтан косьясын пуктісны юръяснысӧ И. Кармановлӧн ёртъяс — Немдінысь Алексей Иванович Мамонтов Смоленсксянь 28 километра ылнаса Пруды сиктын, Иосиф Тимофеевич Тимушев Кировка грезд дорын. Апрель 27 лунӧ доймис и Иосиф Степанович.

Дерганскӧй районлӧн Васильевка грездысь, кӧні сэки вӧлі И. Кармановлӧн батальоныс, медкомиссия мӧдӧдіс сійӧс мукӧд доймалӧмъяскӧд Псковса лазаретӧ. Сэні сідзжӧ эз вӧв сёян, колана ногӧн эз бурдӧдны. Паксьыс доймӧминыс кутіс орзьыны, сэні веглясисны посни гöрд гагъяс. Май 10 лунӧ висьмис тифӧн. Дзикӧдз эбӧстӧммис, кутіс бырны синмыс.

Немечьяс зырисны пыр водзӧ, и бурдӧдысьяс шуисны мӧдӧдны доймалӧмъясӧс тылӧ. Быдӧнлы вичмӧдыштісны сукар да шуисны: «Мунӧй сэтчӧ, кытчӧ и ставныс», — сэки нин госпитальыс вӧлі вӧрӧглӧн кытшын.

— Зэв ӧдйӧ ставныс кытчӧкӧ вошисны син улысь, — казьтылӧ Иосиф Иванович. — Буракӧ, ме ёна кольччи, сы вöсна мый öдва верми мунны, нӧшта и нинӧм эг аддзы. Муні сэті, кӧні вӧлӧмаӧсь нин немечьяс, сиктъяс сулалісны кушӧсь, пузувтӧмаӧсь. Сэсся кыськӧ локтісны кык сержант да салдат. Водім узьны тшӧтш, а кор садьми, найӧ эз нин вӧвны. Сэки кыськӧ матыстчис немеч да шуӧ меным: «Ком, ком…».

Тадзи 1942 вося июнь 28 лунӧ Иосиф Карманов веськаліс фашистъяслы. Вайисны Смоленск обласьтса Дорогобуж карӧ. Вой кежлӧ йӧршитісны вичкоӧ. Регыд мысти ставнысӧ нуисны Смоленскӧ да сюйисны вина складö. Бӧрынджык поездöн нуисны Сычёвкаö. Кӧлуйнысӧ мыйӧнкӧ резйисны, а асьнысӧ «мыськалісны» кӧдзыд ваӧн. Та бӧрын И. Карманов висьмис ёнджыка. Сійӧс мӧдӧдісны бурдӧдысь дорӧ. Дзик эбӧстӧм мортӧс иналісны сэтшӧмъяс дорӧ жӧ, позьӧ шуны, ставныс вӧліны кулан выйынӧсь. Водтӧдісны джоджӧ куйлысь мортъяс костӧ. Асывнас садьмис, а найӧ кынӧсь. Локтісны санитаръяс, пысалісны крукӧн да кыскисны кытчӧкӧ. Немдінса десантник куйліс сэні кык лун. Ваялісны век выль и выль висьысьясӧс да доймалӧмъясӧс, кызвыныс на пиысь кулалісны. Сёян эз сетны, сӧмын ва. Коймӧд лунас Иосиф корис ас дорас врачӧс да корис вуджӧдны бурдысьяс дорӧ: кодлы окота кувны 20 арӧсӧн! Бурдысьясӧс дзоляника вердыштлісны. Том вир-яй ньӧжйӧникӧн веніс висьӧмсӧ.

Регыд Иосифӧс вуджӧдісны Белоруссияса «Осиндорф» концлагерӧ. Сы бӧрын вӧліны Польшаса «Дербин», сэсся «Дахау» да Францияса Ангулем карын «Зорро» лагер. «Осиндорфын» Иосиф аддзысис ас районса Тимушевкӧд (нимсӧ оз помнит), коді висьтасис, мый Парма грездын вӧлі колхозса юралысьӧн. Война бӧрын И. Карманов кывліс сы йылысь, мый мортыс кольӧма ловйӧн, чужӧмаӧсь челядь. Польшаын аддзысис вӧвлӧм ветврач Чувьюровкӧд (нимсӧ оз жӧ помнит). Сійӧ отсаліс Иосифлы веськавны уджавны пусянінӧ. Кыдзи и мукӧд, гусьыштавліс рок да юксьывліс Чувьюровкӧд. Тайӧ рок вылас и мортъяммыштіс.

Орша карысь помнитӧ Валин да Казанцев ова пленнӧйясӧс. Ӧти полицай мыйыськӧ козьналӧма Казанцевлы нянь тупӧсь. Мортыс эз удит видлыны весиг ӧти тор: сьӧлӧмыс потіс нимкодьысла. Нянь вичмис Валинлы.

«Зорро» концлагерын вӧлі немечьяслӧн мунтӧдз, сэсся сійӧс сетісны кутшӧмкӧ кӧзяинлы. Лагерын мукӧд пленнӧйяскӧд тшöтш вöчис да дзоньталіс туйяс, уджаліс карьерын. Францияын Иосиф вӧлі 1943-1945 воясын, война помланьын весиг лэдзисны «Гортӧ, чужанінӧ» газет.

Францияысь петкӧдісны 1945 вося июньын. Веськаліс Украинаса Запорожьеӧ. Куим во уджаліс «Запорожстрой» трестын электромонтёрӧн, сэсся локтіс гортас. Немдінын пырис леспромхозӧ. 1949 воын гӧтрасис том велӧдысь Пелагея Степановна вылӧ. Гозъя быдтісны нылӧс да куим пиӧс.

Нэм чӧжыс Иосиф Степанович уджаліс ӧтилаын. Вӧлі монтёрӧн, механикӧн, главнöй механикӧн, быт кузя леспромхозса директорӧс вежысьӧн, медшӧр инженерӧн, технорукӧн, транспортлӧн цехса начальникӧн. Уна вося бур уджысь Иосиф Степановичӧс пасйылісны аттьӧалан письмӧясӧн да почёт грамотаясӧн, «За трудовое отличие», «Уджвывса ветеран» медальясӧн. Ставсӧ уджаліс 42 во. Иосиф Кармановлӧн став челядьыс школа бӧрын велӧдчисны водзӧ да лоисны бур уджалысьясӧн. Иван да Александр — стрӧитчысьяс, Владимир — водитель, Надежда финансист.

Иосиф Степановичӧс (Пелагея Степановна кувсьыліс 2006 воын) талун кытшалӧны квайт внук, сизим правнук да ӧти праправнук. Кармановъяслӧн ыджыд семья ёна радейтӧ батьӧс, пӧльӧс, ыджыд батьӧс.

Сӧмын 84 (!) арӧсӧн Иосиф Степановичлы сетісны Великöй Оте­чественнöй война вылӧ ветлысьлысь ним. Вунӧдісны… Вывті вежавидзысь, кӧть ёна доймавліс вӧрӧгкӧд тышын, вуджис концлагеръяс, но некор некод водзын эз копрасьлыв да некодлысь нинӧм эз корлыв.

Талун Иосиф Степановичлы 94 арӧс (95 тырас ноябрын). Сійö матö ньӧти нин оз кыв да нинӧм оз аддзы. Но олӧма морт вӧсна ыджыд тӧждаӧсь медся матыссаяс.

Колӧ казьтыштны и Иосиф Степановичлысь вокъяссӧ, кодъяс тшӧтш дорйисны фашистъясысь чужан му. Комсомолеч Иван Степанович Кармановӧс босьтісны Гöрд армияӧ 1939 воын. Война вылӧ веськаліс медводдза лунсяньыс. Вӧлі Медводдза Гвардейской механизируйтӧм корпуслӧн Медводдза Гвардейскöй механизируйтӧм бригадаын разведчикъяслӧн ротаысь отделениеса командирӧн. Тышкасис Рытыв-Лун фронт вылын. 1942 вося декабр 23 лунӧ И.С. Карманов мукӧд разведчикъяскӧд муніс немечьяслӧн тылӧ туявны вӧрӧглысь вынъяс да босьтны «языкӧс». Фашистъяс казялісны найӧс, пансис тыш. Немдінса салдат броневиклӧн пулемётысь лыйліс матӧ 70 салдатӧс да офицерӧс, разведчикъяс босьтісны кык немечӧс. Найӧ висьталісны зэв колана юӧръяс. Таысь 1942 вося январ 18 лунӧ Иван Степановичлы сетісны «За отвагу» медаль.

Иван Степанович пуктіс юрсӧ Венгрияын Секешфехервар кар фашистъясысь мездігӧн. Гуалісны ӧтувъя гуын Будапештын.

Фёдор Степанович служитіс 98-ӧд стрелкöвöй полклӧн медводдза ротаын, усис 1941 воын Ленинград дорса Синявино дорйигӧн. Сы йылысь нинӧм эз кывсьы 1941 вося август 14 лунсянь. Дыр мысти корсис Агафена Алексеевна Карманова гӧтырыс, коді овліс Немдінын.

Иосиф Степановичлӧн меддзоля Пётр Степанович вокыс да Афанасья Степановна чойыс нэмыс олісны Немдінын.

Тамара КАРМАНОВА, Татьяна МИТИНА.

Югыдъяг.

Снимок вылын Иосиф Степанович ассьыс 90 арӧс пасйигӧн.

Парма гор, 2017, Май 27 лун.